Điệu Vươn trong đêm Xuân của người Giáy

Xuân 2017 - Dân tộc Giáy là một trong 19 dân tộc ít người sống ở Hà Giang, cư trú rải rác hầu hết các huyện trên địa bàn của tỉnh, nhưng tập trung đông nhất ở huyện Yên Minh. Tuy có chung nguồn gốc lịch sử, ngôn ngữ và một số đặc điểm văn hoá với một số dân tộc khác(*) nhưng đồng bào Giáy vẫn giữ được những nét riêng, đặc biệt là ở thể loại dân ca với nhiều làn điệu khác nhau. Nội dung của các khúc hát thường phản ánh cuộc sống với bao tâm tư, tình cảm của đồng bào thông qua các chủ đề: ca ngợi thiên nhiên, ca ngợi tình yêu lứa đôi, có những bài của người giàu, người nghèo, của kẻ thấp và người cao... Các câu ca, tiếng hát được cất lên ở mọi lúc, mọi nơi trong đám ma, đám cưới, chúc tụng, lễ hội và nhất là khi trai gái người Giáy giao duyên. Dân ca Giáy có ba hình thức rất phổ biến là Vươn há lản (hát bên mâm rượu), Vươn chăng hằm (hát tỏ tình) và vươn sroỏng răn (hát tiễn đưa) nhưng đặc sắc hơn cả là những điệu “Vươn” ngọt ngào tình tứ của các chàng trai, cô gái Giáy trong đêm Xuân.

Nghi thức chuẩn bị Lễ múa trống của dân tộc Giáy, xã Tát Ngà, Mèo Vạc. Ảnh: KIM TIẾN

Mùa Xuân (tháng Giêng) là mùa của những ngày hội, mùa của hò hẹn, mùa của những điệu phướn, của hạnh phúc lứa đôi... Vì thế những cuộc hát đêm vang lên da diết hơn bao giờ hết. Với người Giáy, cả tháng Giêng được coi là tháng Tết (Đươn xiêng):

“Đươn xiêng đươn đủ vảng

Đươn tức chảng tó cú

Đươn phung lú pù nòi”

“Tháng giêng tháng nhàn rỗi

Tháng chơi quay đáng bóng

Tháng phong lưu tuổi trẻ”(1)

Quanh năm lao động vất vả, người Giáy hồi hộp chờ mong đến dịp này để được nghỉ ngơi, vui chơi, được gặp gỡ, giao lưu và bày tỏ tình cảm với nhau:

“Tháng Giêng hoa nở mới

Khắp làng hoa mận trắng

Khắp bản hoa đào hồng

Anh đi đâu ở đâu?” (2)

Đặc sắc và độc đáo trước tiên phải kể đến các bài hát mời thuốc ngọt ngào trong đêm Xuân. Cũng như ca dao của dân tộc Kinh “miếng trầu là đầu câu chuyên”, trong dân ca Giáy, với lời mời thật tình từ điếu thuốc chính là nhịp cầu để đưa người ta xích lại gần nhau:

“Đời cổ sinh

...Sinh ra điếu thuốc mời

Có thương xin hãy cùng

Có mến xin hãy nhận...” (3)

Hình ảnh điếu thuốc ẩn chứa biết bao lời tâm tình tha thiết. Nó là cái cớ để các chàng trai cô gái tìm đến nhau:

“... Nếu em thương anh thì hãy nhận lấy điếu

Điếu này là điếu thuốc tình nghĩa...”(4)

Thuốc thơm, thuốc ngon nhưng họ đâu có say vì thuốc, họ say vì lời mời thuốc đượm ân tình, vì điệu hát ngọt ngào trong đêm mùa Xuân ấm áp.

“... Nửa đêm trăng qua đồi

Nhảy qua cửa vào nhà

Trăng đến báo ba lần

Anh vội viết tên em lên trăng

Anh vội vẽ hình em lên nguyệt...”(5)

Lời ca tiếng hát trong dân ca giao duyên Giáy vẽ nên một “bức tranh” sinh động về thiên nhiên. Những hình ảnh như trăng, sao, thác nước, mây núi, cây, chim, trở thành chủ đề chính trong hát giao duyên của trai gái Giáy. Thiên nhiên là phương tiện đắc lực nhất giúp con người bày tỏ tình cảm. Yêu thiên nhiên, gắn bó với thiên nhiên, tác giả dân gian đã thổi vào đó một tâm hồn, một sức sống, nâng lên thành vẻ đẹp, thành chất thơ trong sáng. Qua những làn điệu dân ca, thiên nhiên và cuộc sống của đồng bào hiện lên thật sinh động, quyến rũ và vô cùng gần gũi:

“Ban mai chân trời mở

Chân trời mở bằng nón

Chân trời ánh bằng nong

bản làng bừng sáng khắp

Tiếng xay lúa bản trên

Tiếng giã gạo làng dưới...”(6).

Hoà vào nhịp sống ấy là hình ảnh những chàng trai, cô gái với đôi bàn tay lao động tài giỏi, tháo vát:

“Anh đắp phai, phai không vỡ

Anh se dây, dây phải săn”

“Em yêu đang dệt cửi

Dệt đũi dệt sợi se

Dệt the dệt vuông góc...”(7)

Lời hát cất lên bâng quơ, nhưng đằng sau đó là những gì ý nhị, kín đáo, sâu sắc mà chỉ người trong cuộc mới hiểu được. Bất chợt gặp nhau cất tiếng hát bóng gió, xa xôi; khi hiểu nhau, cảm nhau rồi người ta tìm đến nhau để cùng hát. Vì thế, mỗi cuộc hát đều có các chặng: hát tiễn đường, hát xin phép gia chủ, hát trình, hát khích rồi hát để gắn kết giao duyên. Quanh năm gắn bó với ruộng vườn, nương rẫy, những câu hát trong đêm Xuân là tiếng nói trữ tình, tiếng nói khát vọng tình yêu, hạnh phúc và tự do của thanh niên nam nữ dân tộc Giáy. Những lời ca, tiếng hát đó, vì thế, đã trở thành một phần không thể thiếu trong cuộc sống hàng ngày của người Giáy.

Hát đêm Xuân thường dành cho những chàng trai, cô gái chưa vợ, chưa chồng nhưng “cũng có cả những người đã “bảy con nghe tiếng hát trèo qua cửa sổ” bởi người họ quan niệm “lấy giọng hát chứ không lấy người hát”. Cuộc hát phải tuân theo trình tự, hát xin phép và chúc thọ chủ nhà, hát mặt trăng , mặt trời rồi mới được chuyển sang nội dung tình cảm lứa đôi. Bởi thế những buổi hát này có thể kéo dài mấy đêm liền và chỉ kết thúc khi thắng bại đã phân định rõ ràng. Để rồi cuộc hát tàn mà điệu Vươn vẫn văng vẳng, lấp lánh, đam mê. Mùa Xuân đến, bên bếp lửa ấm áp, những điệu Vươn quyến rũ - tiếng nói khát vọng ngàn đời của đồng bào Giáy, vang lên hấp dẫn và xao xuyến lòng người!

———————— (*): Văn hoá các dân tộc ít người Việt Nam (các tỉnh phía Bắc) – NXB Khoa học xã hội.

(1), (2), (3), (4), (5), (6), (7): Dân ca Giáy – NXB Văn hoá dân tộc.

TS. HÙNG THỊ HÀ (Trường CĐSP Hà Giang)