Để đàn Then vang mãi

BHG - Tiếng đàn Tính vang lên ở đâu hồn Then ở đó, những điệu Then mang hồn người dân tộc Tày, Nùng cứ thế được lưu truyền từng ngày trong mạch nguồn văn hóa của cộng đồng. Có thể nói làn điệu hát Then của dân tộc Tày, Nùng có điểm tương đồng với các làn điệu dân ca cổ truyền của người Kinh như: Hát Quan họ, hát Bội... đều có một làn điệu chung để có thể biến tấu theo từng chủ đề và bối cảnh... Cùng với cây đàn Tính, hát Then nói riêng và nghi lễ thực hành tín ngưỡng Then của người Tày, Nùng, Thái đã đi vào tâm thức dân tộc và trở thành một phần trong văn hóa đời sống tâm linh của cộng đồng các dân tộc này.

Nghệ nhân xã Phương Độ (thành phố Hà Giang) biểu diễn hát Then.

Mỗi mùa Xuân đón một năm mới, nghi thức Then lớn nhất trong năm được thực hiện trong ngày lễ hội Lồng Tông của người Tày. Chủ lễ là một thầy Then có uy tín sẽ đại diện dân bản dâng lễ vật và cầu mong mưa thuận gió hòa, mùa màng tốt tươi, cuộc sống ấm êm cho dân bản. Trong nghi lễ này có các hoạt động diễn xướng đặc trưng như: Hát Then, hát Cọi, Lượn, múa diễn xướng... Các bài hát đa dạng chủ đề ca ngợi mùa Xuân, đất nước và phong cảnh quê hương. Trong các bài múa của Then Tày thường mô tả lại các hoạt động sinh hoạt hằng ngày như chèo thuyền, chặt cây, múa quạt, hái lúa... Hát Then, đàn Tính mang tính chất lễ và hội, bên cạnh các yếu tố tâm linh, cầu mùa, giải hạn cầu phúc... hát Then với giai điệu da diết còn là hình thức để giải trí, giãi bày tâm tình, ca ngợi vẻ đẹp thiên nhiên, đất nước của người Tày. Từ giai điệu chung chỉ với một cây đàn Tính các nghệ nhân đã có thể biến tấu ra các bài Then với nhiều chủ đề khác nhau tùy cảm hứng và tùy thời điểm sáng tạo của người nghệ nhân. Trong không khí dân gian bên cạnh các làn điệu Cọi, Si, Lượn hát Then vẫn được người dân thể hiện theo cách ngẫu hứng hoặc có chủ ý tùy theo thời điểm của các dịp lễ, Tết, hoặc đám cưới...

Lớp học hát Then, đàn Tính tại thôn Tha, xã Phương Độ.

Thực hành tín ngưỡng Then là nghi lễ quan trọng của cộng đồng người Tày nên từ xưa mạch nguồn Then đã chảy trong từng người dân tộc Tày. Thầy Then có một vị trí quan trọng trong cộng đồng dân tộc Tày, là người chủ quản về phần tín ngưỡng, tâm linh trong đời sống của cộng đồng. Theo thống kê của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh thì toàn tỉnh có trên 10 nghệ nhân thực hành tín ngưỡng Then. Có hơn 170 nghệ nhân hát Then, đánh đàn Tính và con số này hiện nay đã tăng lên nhờ các lớp truyền dạy hát Then, đàn Tính được mở thêm trong các làng bản và các trường học.

Các xã như Phương Độ, Phương Thiện (thành phố Hà Giang) cũng đã phát huy giá trị văn hóa bản địa, đưa hát Then vào phục vụ du khách từ mọi miền đến du lịch và khám phá cảnh đẹp quê hương. Là một trong các xã có thế mạnh về phát triển du lịch trên địa bàn thành phố Hà Giang, xã Phương Độ đang đi đầu về đưa văn hóa bản địa vào phục vụ phát triển du lịch trên địa bàn. Các nghệ nhân dân gian đã phát huy khả năng của mình phối hợp với các đơn vị, cá nhân đưa làn điệu Then và tiếng đàn Tính đến với nhiều đoàn du khách. Các lớp truyền dạy hát Then, đàn Tính đã được mở ra ở các thôn: Thôn Chang, thôn Tha, Hạ Thành... vừa tạo được lực lượng kế thừa về văn hóa dân tộc đồng thời tạo điểm nhấn gắn với phát triển và thu hút du khách đến với các Làng văn hóa du lịch cộng đồng.

Với sự phát triển của du lịch, việc du khách đến tham quan và có nhu cầu trải nghiệm và tìm hiểu văn hóa bản địa ngày một nhiều thì các bản làng du lịch gìn giữ và phát huy giá trị của hát Then gắn với phát triển du lịch càng làm tăng giá trị của Then Tày. Từ tháng 12.2019, “Thực hành Then của người Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam” đã được tổ chức UNESCO ghi danh vào Danh mục Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Đây là sự công nhận về những giá trị văn hóa và nhân văn mà nghi lễ Thực hành tín ngưỡng Then của cộng đồng dân tộc Tày, Nùng, Thái chứa đựng.

Bài, ảnh: Trọng Toan