Những người giữ "lửa" Then

BHG - Từ tình yêu tha thiết với làn điệu Then và nỗi niềm đau đáu muốn gìn giữ và phát huy văn hóa truyền thống dân tộc Tày, những nghệ nhân dân gian (NNDG) đã không quản ngại khó khăn, kỳ công sưu tầm, sáng tác, chế tác, truyền dạy để lưu giữ những làn điệu Then và cây đàn Tính cho thế hệ mai sau.

Nghệ nhân dân gian Hoàng Kim Xinh chế tác đàn Tính.

Trong căn nhà sàn nhỏ nép mình dưới tán cọ, NNDG Nguyễn Thị Định, thôn Tấn Tiến, xã Phương Độ (thành phố Hà Giang) dù đã bước qua tuổi 80 nhưng vẫn giữ cho mình tình yêu đặc biệt với làn điệu Then. Những cuốn sổ cũ gối đầu giường ghi lại những bài Then cổ mà bà đã mất nhiều thời gian sưu tầm mới có được trở thành “báu vật” để bà truyền dạy cho thế hệ trẻ. Bà kể: “Then mê đắm và say lòng tôi từ khi tôi còn nhỏ, rồi tình yêu ấy cứ lớn dần lên. Trước tình trạng  nhiều bạn trẻ không biết hát Then, không yêu thích làn điệu Then, nhiều bài Then cổ bị thất lạc, tôi đã quyết tâm sưu tầm lại, đồng thời truyền dạy cho những người dân trong thôn. Bên cạnh đó, dựa trên làn điệu Then, tôi sáng tác nhiều bài Then mới ca ngợi tình yêu quê hương, đất nước, Chủ tịch Hồ Chí Minh và cổ vũ người dân lao động sản xuất. Sau khi thành lập câu lạc bộ hét Then, đàn Tính thôn Tân Tiến, việc truyền dạy làn điệu Then được thuận lợi hơn”.

Nghệ nhân dân gian Hoàng Đức Thăng trong một buổi biểu diễn làn điệu Then.

“Thầy giáo” Hoàng Đức Thăng, thị trấn Yên Phú (Bắc Mê) là cái tên không còn xa lạ đối với các em học sinh. Được xem là “Kho tư liệu sống” về văn hóa dân tộc Tày ở Bắc Mê nên khi huyện triển khai thực hiện Nghị quyết số 02-NQ/TU ngày 6.1.2016 của BCH Đảng bộ tỉnh về việc đưa kỹ năng sống và văn hóa truyền thống các dân tộc thiểu số vào giảng dạy trong trường học trên địa bàn tỉnh và Đề án “Giáo dục kỹ năng sống và văn hóa truyền thống các dân tộc thiểu số cho học sinh phổ thông trên địa bàn tỉnh giai đoạn 2016 - 2020” của UBND tỉnh thì ông được các nhà trường trên địa bàn huyện mời đến để truyền dạy văn hóa cho các em học sinh. Trò chuyện với chúng tôi, ông kể “Tôi sinh ra và lớn lên giữa bản làng người Tày, ngay từ nhỏ ngọn lửa đam mê hát Then, đàn Tính đã ngấm vào máu thịt. Nhìn thấy các cháu học sinh mê học hát Then, học đàn Tính tôi thấy ấm lòng và yên tâm vì sau này khi thế hệ chúng tôi qua đi, văn hóa truyền thống dân tộc sẽ không bị mai một.

Để có những làn điệu Then hay, không thể thiếu cây đàn Tính. Trên địa bàn tỉnh hiện nay không có nhiều NNDG biết chế tác đàn Tính. NNDG Hoàng Kim Xinh, thôn Trung Thành, xã Bằng Lang (Quang Bình), là một trong số ít những nghệ nhân làm đàn Tính. Mỗi năm, ông làm được 200 – 300 cây đàn. Hiện tại, ông đang truyền dạy cách chế tác đàn Tính cho con trai và một số thanh niên trong thôn với hy vọng nghề làm đàn Tính sẽ không bị mai một. Để làm một cây đàn Tính, đòi hỏi người nghệ nhân phải rất kỳ công, tỷ mỉ từ việc chọn quả bầu tròn, già, đến các loại gỗ nhẹ, mặt đàn; lỗ đàn phải đục sao cho đều nhau; dây đàn là loại cước bền, tốt; con ngựa đàn phải đặt đúng vị trí, đầu đàn là những hoa văn vật được đục đẽo tinh tế… Tất cả phải thật chính xác để tạo ra âm thanh chuẩn.

Những năm qua, tỉnh đã đã có nhiều giải pháp để bảo tồn văn hóa các dân tộc, ngoài việc ban hành các nghị quyết, đề án đưa văn hóa truyền thống các dân tộc vào giảng dạy trong các trường học thì chính sách với các NNDG cũng được quan tâm. Vừa qua, UBND tỉnh đã công nhận danh hiệu NNDG đợt 1 cho 12 NNDG, trong đó có nhiều NNDG gìn giữ Then cổ của người Tày; các Hội NNDG được thành lập đến tận thôn, bản góp phần truyền dạy, hướng dẫn thế hệ trẻ bảo tồn giá trị văn hóa đồng bào các dân tộc. Hiện nay, làn điệu hát Then đang được Nhà nước trình Unesco công nhận là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại. Những NNDG chính là những “báu vật nhân văn sống”, vì vậy các cấp, các ngành cần tiếp tục có chính sách tôn vinh và khuyến khích để họ góp phần gìn gìn và bảo tồn tốt nhất những giá trị văn hóa của dân tộc.

Bài, ảnh: AN GIANG