Yêu mến đất nước Chile từ văn hóa

BHG - Tôi chưa có dịp tới Chile (một trong 11 quốc gia thành viên cùng Việt Nam trong Hiệp định đối tác Toàn diện và tiến bộ xuyên Thái Bình dương CPTPP) để thăm Thủ đô Santiago de Chile hiện đại mà vẫn mang nhiều nét cổ kính, ngắm rặng núi Andes hùng vĩ nhiều tháng bao phủ bởi mây, đi lên phía bắc phóng tầm mắt nhìn sa mạc Atacama giầu tài nguyên – dưới đất chứa trữ lượng đồng vào hàng đầu thế giới. Sẽ là đẹp như mơ khi được về cực Nam, tới eo biển Drake, sang cực Đông (ngay sát gần đó) gặp đảo Phục Sinh. Miền này lắm đầm, hồ, kênh rạch, rừng ngập mặn nối liền với biển cả. Nơi “cùng trời cuối đất” là đây chăng! Biết đâu lại chẳng bắt gặp cảm giác tựa như khi tới xã Ngọc Hiển ở mũi Cà Mau của Việt Nam. Thi sỹ của mùa Xuân và tình yêu Xuân Diệu đã có bài thơ rất hay về Cà Mau: Tổ quốc tôi như một con tầu/ Mũi thuyền ta đó – mũi Cà Mau.

Nhạc sĩ tài hoa Víctor Jara. (Nguồn: The New York Times)

Nhưng qua cây cầu văn hóa, tôi yêu đất nước này từ lúc nào chẳng hay! Khi còn ngồi trên ghế nhà trường và cả sau này nữa, tôi đọc tác phẩm của các nhà thơ, nhà văn Chile: Gabriela Mistral (1889-1957, nhận giải thưởng Nobel văn học năm 1945, là nghệ sĩ Mỹ Latinh đầu tiên được trao giải thưởng danh giá này, người có chân dung được nhà nước Chile chọn in trên đồng tiền 5.000 peso); Pablo Neruda (1904-1973, nhận giải thưởng Nobel văn học năm 1979); nữ văn sĩ Isabel Allende (cháu gọi cố Tổng thống Salvador Allende bằng bác) có những tác phẩm nổi tiếng như La casa de los espíritus (Ngôi nhà của những hồn ma), Cuentos de Eva Luna (Những câu chuyện về Eva Luna)…

Công tác giáo dục, văn hóa - báo chí cho tôi cơ hội tìm hiểu, giới thiệu về nền văn hóa Chile giầu có, nhiều hương sắc. Từ tình yêu mến đất nước này, tôi đã tận dụng mọi cơ hội có thể để giới thiệu nền văn hóa Chile ở Việt Nam. Cuốn sách giáo khoa Văn học lớp 12 (phần văn học nước ngoài và lý luận văn học) của Bộ Giáo dục và đào tạo (Nhà xuất bản Giáo dục, năm 2000), lần đầu tiên văn học Mỹ Latinh được đưa vào sách giáo khoa trường phổ thông. Tôi được phân công biên soạn phần này và đã đề cập tới nền văn học Chile.  

Đảo Phục sinh huyền bí ở Chile. (Nguồn: Rough Guide)

Tôi đặc biệt có cảm tình với nhạc sĩ tài ba Victor Jara. Ở Mỹ Latinh, vào những năm 60 - 70 của thế kỷ trước, tên tuổi Víctor Jara rất nổi tiếng. Ông là nhà sáng tác nhạc kiêm ca sỹ tài năng, nhà giáo, đạo diễn sân khấu, nhà hoạt động chính trị trong Liên minh Đoàn kết nhân dân do Tổng thống Salvador Allende đứng đầu.

Víctor Jara đặc biệt ngưỡng mộ Cách mạng Cuba, có cảm tình với Việt Nam và Chủ tịch Hồ Chí Minh. Nhạc phẩm Quyền được sống trong hòa bình (El drecho de vivir en paz) trong album cùng tên của Víctor Jara đã ca ngợi Bác Hồ (lời tác giả) có đoạn: “Nhà thơ Hồ Chí Minh – đưa quyền sống hòa bình – từ Việt Nam ra toàn nhân loại…”

Năm 1972, Víchto Jara sang thăm Cuba và có buổi biểu diễn ở nhà hát Rondan giữa trung tâm La Habana. Hôm ấy, lần đầu tiên tôi được tận mắt thấy một nghệ sỹ đeo trên 2 vai có tới gần chục cây đàn khác nhau (có cả nhạc cụ dân tộc với hình dáng rất lạ mắt). Khi chuyển bài hát, ông lại lấy ra cây đàn mới. Từ cảm tình đến cảm phục tài nghệ của nhạc sỹ, khi đêm biểu diễn kết thúc, tôi đã cùng các bạn Cuba lên sân khấu tặng hoa và bắt tay ông.

Tháng 9.1973, ở Chile diễn ra đảo chính do giới quân sự tiến hành. Viên tướng Pinochê lên nắm quyền, thi hành chính sách đàn áp những người dân chủ. Nhạc sỹ Víctor Jara cùng nhiều nhà yêu nước Chile bị giết hại.

Những ngày diễn ra đảo chính ở Chile, chúng tôi cùng sinh viên Cuba và Mỹ Latinh đi mít tinh, tuần hành thâu đêm suốt sáng. Ở thư viện trường Đại học Tổng hợp La Habana, tôi đọc được bài thơ Cây đàn ghi ta của Víctor Jara – một sáng tác mới của Feliz Pita Rodrigez đăng trên báo Cá Sấu (người ta ví đảo quốc Cuba giống hình con cá sấu xanh). Ở Cuba, nhà thơ này rất nổi tiếng bởi một phần ông có nhiều sáng tác ủng hộ Việt Nam. Trong số những tác phẩm ấy, bài thơ “Hồ Chí Minh – tên Người là cả một niềm thơ” được dư luận đánh giá cao ở cả Cuba lẫn Việt Nam. Nguyên bản tác phẩm được viết bằng tiếng Tây Ban Nha như sau: Ho Chi Minh, su nombre puede escribir en puema”(dịch nghĩa: Hồ Chí Minh, tên của Người có thể viết thành thơ). Nhạc sỹ Hoàng Hiệp đã dịch bài thơ sang tiếng Việt có tựa đề: Hồ Chí Minh, tên Người là cả một niềm thơ. Tôi cho rằng, dịch như thế là sáng tạo, toát được thần thái của thi phẩm.

Trong tình cảm yêu mến Chile, kính phục Tổng tống Salvador Allende, tiếc thương nhạc sỹ Víctor Jara, tôi quyết định dịch bài thơ vừa đọc được ra tiếng Việt rồi gửi nhanh về Hà Nội cho nhà thơ Chế Lan Viên. Lời bài thơ có đoạn: Cây đàn ghi-ta của Víctor Jara / Từng phím từng dây thuộc về Tổ quốc / Có trái tim Chile trong hộp cây đàn... Mấy ngày sau, bài thơ được đăng trên báo Văn nghệ của Hội Nhà văn Việt Nam với nhan đề Cây đàn ghi-ta của Víctor Jara. Nhạc sỹ Phan Nhân đã phổ nhạc bài thơ thành bài hát cùng tên mà một thời khá quen thuộc với giới trẻ yêu ca hát ở Việt Nam. Báo Văn nghệ cũng đã đăng bản nhạc ấy với đầy đủ tên tác giả bài thơ, người dịch, người phổ nhạc.

                                       TS. Chu Huy Sơn (Ba Đình, Hà Nội)